3. Dhtuvibhago
1. Suttantabhjanya
172. Cha dhtuyo pathavdhtu [pahavdhtu (s. sy.) evamuparipi], podhtu, tejodhtu, vyodhtu, ksadhtu, viadhtu. 173. Tattha katam pathavdhtu? Pathavdhtudvaya atthi ajjhattik, atthi bhir. Tattha katam ajjhattik pathavdhtu? Ya ajjhatta paccatta kakkhaa kharigata kakkhaatta kakkhaabhvo ajjhatta updinna, seyyathida kes lom nakh dant taco masa nhru [nahru (s.)] ahi ahimija [ahimij (s.)] vakka hadaya yakana kilomaka pihaka papphsa anta antagua udariya karsa, ya v panaampi atthi ajjhatta paccatta kakkhaa kharigata kakkhaatta kakkhaabhvo ajjhatta updinna aya vuccati ajjhattik pathavdhtu. Tattha katam bhir pathavdhtu? Ya bhira kakkhaa kharigata kakkhaatta kakkhaabhvo bahiddh anupdinna, seyyathida ayo loha tipu ssa sajjha [sajjhu (sy.)] mutt mai veuriyo sakho sil pava rajata jtarpa lohitako [lohitago (sy. ka.), lohitako (?)] Masragalla tia kaha sakkhar kahala [kathala (ka.)] bhmi pso pabbato, ya v panaampi atthi bhira kakkhaa kharigata kakkhaatta kakkhaabhvo bahiddh anupdinna aya vuccati bhir pathavdhtu. Y ca ajjhattik pathavdhtu y ca bhir pathavdhtu, tadekajjha abhisahitv abhisakhipitv aya vuccati pathavdhtu. 174. Tattha katam podhtu? podhtudvaya atthi ajjhattik, atthi bhir. Tattha katam ajjhattik podhtu? Ya ajjhatta paccatta po pogata sineho sinehagata [sneho snehagata (sy.)] bandhanatta rpassa ajjhatta updinna, seyyathida pitta semha pubbo lohita sedo medo assu vas kheo sighik lasik mutta, ya v panaampi atthi ajjhatta paccatta po pogata sineho sinehagata bandhanatta rpassa ajjhatta updinna aya vuccati ajjhattik podhtu. Tattha katam bhir podhtu? Ya bhira po pogata sineho sinehagata bandhanatta rpassa bahiddh anupdinna, seyyathida mlaraso khandharaso tacaraso pattaraso puppharaso phalaraso khra dadhi sappi navanta tela madhu phita bhummni v udakni antalikkhni v, ya v panaampi atthi bhira po pogata sineho sinehagata bandhanatta rpassa bahiddh anupdinna aya vuccati bhir podhtu. Y ca ajjhattik podhtu y ca bhir podhtu, tadekajjha abhisahitv abhisakhipitv aya vuccati podhtu. 175. Tattha katam tejodhtu? Tejodhtudvaya atthi ajjhattik, atthi bhir. Tattha katam ajjhattik tejodhtu? Ya ajjhatta paccatta tejo tejogata usm usmgata usuma usumagata ajjhatta updinna, seyyathida yena ca santappati yena ca jryati yena ca pariayhati yena ca asitaptakhyitasyita samm parima gacchati, ya v panaampi atthi ajjhatta paccatta tejo tejogata usm usmgata usuma usumagata ajjhatta updinna aya vuccati ajjhattik tejodhtu. Tattha katam bhir tejodhtu? Ya bhira tejo tejogata usm usmgata usuma usumagata bahiddh anupdinna, seyyathida kahaggi pallaggi [sakalikaggi (sabbattha)] tiaggi gomayaggi thusaggi sakraggi indaggi aggisantpo sriyasantpo kahasannicayasantpo tiasannicayasantpo dhaasannicayasantpo bhaasannicayasantpo, ya v panaampi atthi bhira tejo tejogata usm usmgata usuma usumagata bahiddh anupdinna aya vuccati bhir tejodhtu. Y ca ajjhattik tejodhtu y ca bhir tejodhtu, tadekajjha abhisahitv abhisakhipitv aya vuccati tejodhtu. 176. Tattha katam vyodhtu? Vyodhtudvaya atthi ajjhattik, atthi bhir. Tattha katam ajjhattik vyodhtu? Ya ajjhatta paccatta vyo vyogata thambhitatta rpassa ajjhatta updinna, seyyathida uddhagam vt adhogam vt kucchisay vt kohsay [kohasay (s. sy.)] vt agamagnusrino vt satthakavt khurakavt uppalakavt assso passso iti v, ya v panaampi atthi ajjhatta paccatta vyo vyogata thambhitatta rpassa ajjhatta updinna aya vuccati ajjhattik vyodhtu. Tattha katam bhir vyodhtu? Ya bhira vyo vyogata thambhitatta rpassa bahiddh anupdinna, seyyathida puratthim vt pacchim vt uttar vt dakkhi vt saraj vt araj vt st vt uh vt paritt vt adhimatt vt kavt verambhavt pakkhavt supaavt tlavaavt vidhpanavt, ya v panaampi atthi bhira vyo vyogata thambhitatta rpassa bahiddh anupdinna aya vuccati bhir vyodhtu. Y ca ajjhattik vyodhtu y ca bhir vyodhtu, tadekajjha abhisahitv abhisakhipitv aya vuccati vyodhtu. 177. Tattha katam ksadhtu? ksadhtudvaya atthi ajjhattik, atthi bhir. Tattha katam ajjhattik ksadhtu? Ya ajjhatta paccatta kso ksagata agha aghagata vivaro vivaragata asamphuha masalohitehi ajjhatta updinna, seyyathida kaacchidda nsacchidda mukhadvra, yena ca asitaptakhyitasyita ajjhoharati, yattha ca asitaptakhyitasyita santihati, yena ca asitaptakhyitasyita adhobhga nikkhamati, ya v panaampi atthi ajjhatta paccatta kso ksagata agha aghagata vivaro vivaragata asamphuha masalohitehi ajjhatta updinna aya vuccati ajjhattik ksadhtu. Tattha katam bhir ksadhtu? Ya bhira kso ksagata agha aghagata vivaro vivaragata asamphuha cathi mahbhtehi bahiddh anupdinna aya vuccati bhir ksadhtu. Y ca ajjhattik ksadhtu y ca bhir ksadhtu, tadekajjha abhisahitv abhisakhipitv aya vuccati ksadhtu. 178. Tattha katam viadhtu? Cakkhuviadhtu, sotaviadhtu, ghnaviadhtu, jivhviadhtu, kyaviadhtu, manoviadhtu aya vuccati viadhtu.
Im cha dhtuyo.
179. Aparpi cha dhtuyo sukhadhtu, dukkhadhtu, somanassadhtu, domanassadhtu, upekkhdhtu, avijjdhtu. 180. Tattha katam sukhadhtu? Ya kyika sta kyika sukha kyasamphassaja sta sukha vedayita kyasamphassaj st sukh vedan aya vuccati sukhadhtu. Tattha katam dukkhadhtu? Ya kyika asta kyika dukkha kyasamphassaja asta dukkha vedayita kyasamphassaj ast dukkh vedan aya vuccati dukkhadhtu. Tattha katam somanassadhtu? Ya cetasika sta cetasika sukha cetosamphassaja sta sukha vedayita cetosamphassaj st sukh vedan aya vuccati somanassadhtu. Tattha katam domanassadhtu? Ya cetasika asta cetasika dukkha cetosamphassaja asta dukkha vedayita cetosamphassaj ast dukkh vedan aya vuccati domanassadhtu. Tattha katam upekkhdhtu? Ya cetasika neva sta nsta cetosamphassaja adukkhamasukha vedayita cetosamphassaj adukkhamasukh vedan aya vuccati upekkhdhtu. Tattha katam avijjdhtu? Ya aa adassana anabhisamayo ananubodho asambodho appaivedho asagha apariyogha asamapekkhan apaccavekkha apaccakkhakamma dummejjha blya asampajaa moho pamoho sammoho avijj avijjogho avijjyogo avijjnusayo avijjpariyuhna avijjlag moho akusalamla aya vuccati avijjdhtu.
Im cha dhtuyo.
181. Aparpi cha dhtuyo kmadhtu, bypdadhtu, vihisdhtu, nekkhammadhtu, abypdadhtu, avihisdhtu. 182. Tattha katam kmadhtu? Kmapaisayutto takko vitakko sakappo appan byappan cetaso abhiniropan micchsakappo aya vuccati kmadhtu. Hehato avciniraya pariyanta karitv uparito paranimmitavasavatt deve anto karitv ya etasmi antare etthvacar ettha pariypann khandhadhtu-yatan rp [rpa (sy.)] vedan sa sakhr via aya vuccati kmadhtu. Tattha katam bypdadhtu? Bypdapaisayutto takko vitakkope micchsakappo aya vuccati bypdadhtu. Dasasu v ghtavatthsu cittassa ghto paighto paigha paivirodho kopo pakopo sampakopo doso padoso sampadoso cittassa bypatti manopadoso kodho kujjhan kujjhitatta doso dussan dussitatta bypatti bypajjan virodho paivirodho caikka asuropo anattamanat cittassa aya vuccati bypdadhtu. Tattha katam vihisdhtu? Vihispaisayutto takko vitakkope micchsakappo aya vuccati vihisdhtu. Idhekacco pin v leun v daena v satthena v rajjuy v aataraatarena satte viheheti, y evarp hehan vihehan hisan vihisan rosan virosan parpaghto aya vuccati vihisdhtu. Tattha katam nekkhammadhtu? Nekkhammapaisayutto takko vitakkope sammsakappo aya vuccati nekkhammadhtu. Sabbepi kusal dhamm nekkhammadhtu. Tattha katam abypdadhtu? Abypdapaisayutto takko vitakkope sammsakappo aya vuccati abypdadhtu. Y sattesu metti mettyan mettyitatta mettcetovimutti aya vuccati abypdadhtu. Tattha katam avihisdhtu? Avihispaisayutto takko vitakko sakappo appan byappan cetaso abhiniropan sammsakappo aya vuccati avihisdhtu Y sattesu karu karuyan karuyitatta karucetovimutti aya vuccati avihisdhtu.
Im cha dhtuyo.
Iti imni ti chakkni tadekajjha abhisahitv abhisakhipitv ahrasa dhtuyo honti.
Suttantabhjanya.